Terugblik congres corruptiepreventie en -bestrijding 2023

Het was een groot succes. Niet alleen vanwege het actualiseren en verbreden van kennis en het ontmoeten van vakgenoten en specialisten. Of vanwege de inspirerende sprekers en panelleden. De focus op de toekomst van bestrijding én preventie van corruptie, belicht vanuit veel verschillende invalshoeken, werd als vernieuwend gezien.

Een grote diversiteit aan deelnemers was naar het congres gekomen. Uit de private én publieke sector. Van compliance officers, advocaten, accountants en journalisten tot rechercheurs, (opsporings)ambtenaren en toezichthouders. Mensen die vanuit hun eigen rol corruptie willen voorkomen of hiermee geconfronteerd worden én professionals die zich bezighouden met de bestrijding en opsporing van corruptie. Allemaal (potentiële) poortwachters.

De rode draad van het congres – cultuuromslag nodig

Als iedereen vanuit zijn eigen rol zijn verantwoordelijkheid neemt om de toenemende corruptie in Nederland tot stoppen te brengen, kunnen we gezamenlijk de samenleving veiliger maken. Dit vraagt om een omslag naar een cultuur van integriteit op alle plekken in de samenleving en meer vertrouwen in de overheid. Hierbij is het niet automatisch zo dat als corruptie afwezig is, integriteit aanwezig is.

Een betere publiek-private samenwerking

Voor de cultuuromslag is onder andere een betere publiek-private samenwerking nodig. Volgens Karin van Wingerde, hoogleraar Corporate Crime en Governance aan de Erasmus School of Law, vraagt dit, naast meer duidelijkheid over de reikwijdte van Wwft-verplichtingen, om meer vertrouwen en meer verantwoordelijkheid. Immers, wederzijds wantrouwen ondermijnt de bereidheid tot publiek-private samenwerking. Op dit moment is er vanuit de overheid niet alleen sprake van responsabilisering en van het creëren van intrinsieke motivatie, maar ook van criminalisering van poortwachters. De reactie van de overheid wordt door hen daardoor als onvoorspelbaar ervaren. Dit resulteert in wantrouwen, overrapportage en het uit voorzorg afstoten van klantengroepen en diensten. De oplossing is dat er duidelijkheid komt over waar ieders bijdrage ligt, waarom bepaalde maatregelen genomen worden en wat de overheid en de poortwachters van elkaar kunnen verwachten. Op die manier versterk je elkaars expertise en faciliteer je de dialoog over uitdagingen en dilemma’s bij het bestrijden van corruptie.

Ook commissarissen en journalisten als poortwachter

Naast de bekende poortwachters in de financiële sector en bijvoorbeeld accountants, hebben ook commissarissen en journalisten de taak van poortwachter. Een commissaris moet mogelijke corruptierisico’s kunnen herkennen en beoordelen. Denk aan smeergeldbetalingen, agressieve belastingontwijking, onlogische structuren in belastingparadijzen en red flags van voorkennis en witwassen. Volgens Annemieke Roobeek, hoogleraar aan Nyenrode Business Universiteit en zelf commissaris bij diverse organisaties, staat de commissaris anders dan de traditionele poortwachter altijd op afstand van de operatie. Hij is niet direct ‘aan de bal’. Dit maakt het voor de commissaris lastiger om actie te ondernemen. Wat wel kan? Kritische vragen stellen over de uitkomst en voortgang van compliance-activiteiten. Stukken opvragen van audits en eventueel aanvullend onderzoek laten doen. Tot slot is het uitermate belangrijk om adviezen en overeengekomen maatregelen vast te leggen in RvB-notulen.

Ook journalisten zijn poortwachter. “Een goed stuk op de voorpagina kan wonderen doen”, aldus Carola Houtekamer, onderzoeksjournalist bij NRC. Eric Smit van Follow the Money geeft The CumEx-files als veelzeggend voorbeeld van de rol van journalisten als poortwachter. Dit internationaal samenwerkingsverband van onderzoeksjournalisten, waar Follow the Money deel van uitmaakt, heeft immers de fraude met dividendbelasting door bankiers, handelaren en hedgefondsen mondiaal aan het licht gebracht.

Positieve ontwikkelingen richting breed draagvlak in de samenleving

Lousewies van der Laan, directeur van Transparency International Nederland, ziet positieve ontwikkelingen wat betreft de omslag in de integriteitscultuur die nodig is om corruptie effectief aan te kunnen pakken op alle plekken in de samenleving. Redenen voor optimisme zijn nieuwe wetgeving, zoals de Wet bescherming klokkenluiders, en de toegenomen maatschappelijke druk. Dit laatste als gevolg van de politieke discussie over bijvoorbeeld de toeslagenaffaire, Groningen en de nieuwe bestuurscultuur. Om het vertrouwen te herstellen zal integriteit centraal gesteld moeten worden. In 2022 hebben Omtzigt en Dassen voorstellen ingediend om oneigenlijke lobby en belangenverstrengeling in de politiek aan te pakken. Ook bij de komende verkiezingen in november 2023 staat politieke integriteit op de agenda. Dat is positief.

Zelfonderzoek sluit aan bij de ontwikkelingen in cultuuromslag

Zelfonderzoek en zelfmelden bij een incident sluiten volgens Peter van Leusden, anti-corruptie expert bij Partner in Compliance, aan bij de omslag naar een integriteitscultuur. Mits de aanleiding om het onderzoek uit te laten voeren niet alleen damage control is, maar ook moraliteit. Zelfonderzoek zou als basis moeten dienen voor het oplossen van het incident en het formuleren van preventiemaatregelen. Je laat hiermee zien dat je echt werk maakt van het voorkomen van corruptie, en dat je je rol als poortwachter serieus neemt.

Nederlands beleid voor zelfonderzoek en zelfmelden is er nog niet, maar er zijn positieve ontwikkelingen. Een belangrijk discussiepunt in het publieke debat is de onafhankelijkheid en objectiviteit bij zelfonderzoek. Dit gaat met name over zelfonderzoek uitgevoerd door de eigen advocaat of accountant. Zelfonderzoek biedt een organisatie veel voordelen. Je houdt zelf de regie, het is minder belastend voor de organisatie en het biedt een snellere oplossing.

Tijdens het congres was de algemene opvatting dat zelfonderzoek noodzakelijk is voor de preventie en bestrijding van corruptie. Het is daarom essentieel dat het Openbaar Ministerie duidelijk maakt wat de voorwaarden en incentives voor zelfonderzoek en zelfmelden zijn. Er moeten heldere procedures komen met waarborgen voor melders, slachtoffers en andere betrokkenen. Het huidige onderzoek door het ministerie van Justitie en Veiligheid (WODC) biedt goede hoop dat deze er in Nederland gaan komen.

Poortwachter zijn we allemaal!

Iedereen heeft een rol in het voorkomen van corruptie. Als iedereen vanuit zijn eigen rol zijn verantwoordelijkheid neemt om de toenemende corruptie in de samenleving tot stoppen te brengen, kunnen we gezamenlijk de samenleving veiliger maken.